Di folklor kurdî de qalib û şayes
Sami Tan
Dema ku mirov bala xwe dide berhemên zargotina kurdî, mirov rastî gelek qalib û şayesan tê. Ew qalib û şayes bi gelemperî ji nava suriştê hatine wergirtin, şibandina heyberên ji nava suriştê berê berînga bala mirov dikêşin. Bu durumda, dişayesîne ile Nîgara Heso bejna: “Kulîlka zêr a zer a nav bajêr(Antologî, r.28)”
Yek jî yara xwe disibîne karxezalê wiha teswîr dike:
İşte xezal te cavreşê, çav moriyê
Ay xezal te porsorê xezal porqamîşê dora biyê xezal(Antologî, r.46)
Her wiha mirov li gel taybetiyên xwe yên din, mêr bi hespê xwe jî skin nasandin û pesinandin, her wekî di stana “Kerû Kulik”Hatiye Şayesandın deyin:
“Lawo her heft xalên te wêrek û delodîn in,
Sorên wan çav hêşîn in,
Li rastan dixinin,
Li berjêran dimeşinin,
Li hevrazan dileği,
Dêlên hespên wan qamçî,
Nalê wana zêrîn in,
Mixê wana zîvîn in,
Çipê wan qulingîn in,
Hêtê wana sefekîn in,
Simê wana kodîn in,
Hela bala xwe bidê
Guhê wana kevçîkî’nin,
Pozê wana nerîn in,
Sîngê wana defên dewrêşîn in”(r.154).
Ev geleceğin hikayesidir “Pênc Karîbar” de başka bir şey. Bu durumda ev aynıdır. Hadi bakalım:
Ehmedê Heso Kekê Bedir, siwarê Kulî (Antologî, r.28).
Ez rebena bavê Huznî me,
Ezê bi delîla siwarê Beşo me(Antologî, r.54).
Evdalê Zeynê, bavê Temo, dengbêjê oda Sürmelî Memed Paşa, teyrê ser milê qîz û bûka, poetê riyê dinyayê, siwarê Gogerçîn e…(Antologî, r.60).
Dengbêj dile xwe jî a diyardeyên ji nava suriştê rave.
Derdê dila ra lê nabî, ra lê nabî, wele bi cemeda zozana, bi ava Bingölê lê hênik nabî(Antologî, r.58).
Xuya ye ku dengbêjê ve kilamê torî ye, lewre ew li şûna “nabe”güzel, “nebi”.
Evdalê Zeynikê qulingan wiha dide nasîn: quling reş in, serê baskê wan sipî ne, koka baskê wan bi nexş in . (Antoloji, r.61)
İşte yapmanız gerekenler: Evdileyê Koçer bajaran çawa teswîr dike
Le Entaba Helebê cihê weliya ye
Kora Bilîsê cihê şêxa ye
Ye deşta Mûşê ciyê feqiya
Kela Melazgirê Kur’anî Asha ye
Patnos textê paşa ye, meskenê çîlanû gewranû rindanû yesîlbaşa ye
Lê Kirê Girîdaxê mexelê pezkoviya eat
Kosedax mîrê chiya ye
Serê Sîpanê Xelatê ciyê şehitleri ve xaziya’yı yiyin,
Bihar e belekê berfê heliyan e li etek Bilêcanê maye
Lê hey mala te şewityo Sûra Diyarbekir sertaca sûra ye
Siwêrekê li me anî koka feqîrû fuqara ye
Erzirma şewitî ciyê zozan û yayla ye, qişlew qawiş û qolordiya eskerya me tê da ye…(Antologî, r.65)
Bu arada pirolekirin zêde’ye bir göz atın, “Us çîl bû ku berf diçû mizgînîyê”, tek din dibêje, “wele par vî çaxî min ê ramîsanekî ji canê xelkadelal kerem kiriye, ez ê hêna hêna qêmîş nabim hawû la tû kime erdê.”(Antoloji, r. 43)
Başkasına gel.(Antoloji, r.40)
Her şekilde, her dilde sizinle konuşmaktan mutluluk duyuyoruz.(Antoloji, r.37)
Lo lawiko mehrûmo malxirabo qey chiya li chiya dikin gazi,
Malxirabo te nê goştê canê mi xwariye, ji hestîkê mi çi dixwazî?(Antologî, r.36)
Payiz e xelqê gulê xwe xwarin, gulê min skin mabû hewar rû zinarê teyran lo edgeî asê.(Antologî, r.34).
Dengbêj li şûna bibêje, “heta ku ez bimrim”güzel, “Heta li ser singê min peya nebe angelê mewtê, nekeve qirka min xirîna mirinê lê lê”(Antologî, r.31).
Evîndarû hezkirî her zaman qenciya hev naxwazin, hin caran jî gazinan ji hev dikmek, carinan jî hêrs sole û nifiran li hev dikmek.
Lê lê qede kurban wele mi bîstiye te di ser mi ra lê girtî yarek,
lê gede kurban eğer ji mi çêtir e ser wî canî bimbarek
Eğer ji mi xerabtir be bira bikeve mala bavê te wî kula Mûşê, jana Helebê
wî salê carek, ji dewara bimînewî yek dewarek,
Ji pez bimîne berxû meydanı
Ji besere bimîne lo yek tefalek
Ewî tefali tefala qîzîn be,
Siwarê kûsiyê be
Rizqê wî li ser pişta xezalê be,
Bike neke ji pa ra negîjê
Li qûna çiyayê Qaf teyr lêxe bi pora bigre ji xwu re hilîne
Li qûna çiyayê Qaf deyne, ji xwa re li ber rûnîke hêdî hêdî çavê lo wî derîne(Antologî, r.42).
Di berhemên gelêrî de li gel qalib û şayesan, gelek biwêj û gotinên pêşiyan jî derskevin pêşberî mirov. Weki minak:
Xwekiriyan ray lê nabe.(gotina pêşîyan)
Kew bi xwe li darê ket, dar li kewê neket. (biwêj)
Bu iyi birşey. (biwêj)
Carinan mirov di berhemên wiha de rasti formên balkêşên rêzimanî tê. Bu iyi bir fikir “Pênc Karîbar” Bu durumda, formeke balkêş a tewanga navdêrên nêr hatin. Her wekî tê zanîn navdêrên nêr biawayekî têkûz bi alîkariya paşgira /-î/ ditewin. her zaman
Şivani nan xwar.
Şivan nani dixwe.
Di hin devokan de ew /-î/ wekî /-i/ derkeve. Her neyse;
Shivani nan xwar.
Şivan nani dixwe.
Ana sayfa formu neketiye zimanê nivîskî. Yüzlerce yıl boyunca, /a/ ve /e/ arasında iyi bir form oluşturduk ve /e/ istikrarı sağlamanın bir yolunu bulduk.
Her neyse;
Şiven nan xwar.
Şivan nên dixwe.
Îcar di berhema navborî de rastî varyanteke ve tewanga hudirîn deri. Di ve değişkene de stabilizasyon /a/ bilgin /î/ hakkında bilgi veriyor. Weki minak:
Wekî ez berpirsiyarê karwîn bim ça bêjim, gotî usa bibe.(r.22)
Mija rû erdê û esmîn im
Ez lawê Silêmîn im
Kurê Wardeka dîn im
Ez ji maleka xerab nîn im(r.155)
Li gorî ve fomê mînakên me yên li jor jî divê wiha bin:
Şivîn nan xwar.
Şivan nîn dixwe.
Me xwest di vê nivîsa xwe balê bikêşin ser qalib û şayesên zimanê gelêrî, ew qalibû şayes ne deriye ji aliyê zimên ve her wiha aliyê civakî ve jî awêneya civaka kurd in. Ev qalib û şayes ji berhemên hest û ramanên civake pastoral olarak , pirs housing e gelo hunermendên me çendî ji van sûde werdigirin û li gorî jiyan û taybetîyên civakeke bajarî colorû dirûvekî nû didin wan , li gel wê çendî dişên qalib û şayesên nû hilberînin? Bersiva ve pirsê jî bila bimîne ji nivîsê moredahatûyê re.
